Rozwój samorządu gminnego na terenach zaboru austriackiego rozpoczął się od aktów prawnych o decentralizacji państwa i oddaniu części władzy na rzecz lokalnych wspólnot. Podstawowym aktem prawnym dla gmin była ustawa z 1862 r., którą na terenie Galicji rozwinął i doprecyzował Sejm Krajowy ustawą z dnia 12 sierpnia 1866 r. o urządzeniu gmin i ordynacji wyborczej do gmin. Została ona zmieniona ustawą z dnia 13 marca 1889 r., której treść odnosiła się do 30 miast galicyjskich, a w tym i do Sanoka.

Gminą była osada mająca na dzień wejścia w życie ustawy własny zarząd gminny, ale dopuszczono także możliwość zmiany jej obszaru poprzez tworzenie nowych jednostek, ich łączenie lub likwidację. W okresie autonomii na terenie Sanoka doszło do jednej takiej sytuacji, a mianowicie w 1910 roku w obręb miasta włączono obszar gminy Posada Sanocka. Natomiast w 1931 roku w obręb miasta Sanoka została włączona gmina Posada Olchowska.

Ogół społeczności gminnej reprezentowała Rada Miejska (organ uchwałodawczy i nadzorujący) oraz Zwierzchność Gminna (organ zarządzający i wykonawczy). Kompetencje tych organów zostały poszerzone w wyniku ustawy z 13 marca 1889 r., w której doprecyzowano zadania gminy oraz działalność gospodarczą gminy, a w tym zasady opracowywania budżetu miasta. Prawo wybierania zależało od wielkości płaconych podatków oraz wykształcenia, a także prawa przynależności do danej gminy, cenzusu majątkowego, wykształcenia, a niektóre grupy mogły oddać swój głos tylko przez pełnomocnika. Konsekwencją cenzusu majątkowego był podział wyborców na koła wyborcze. Do zadań własnych gminy należało: zarządzanie majątkiem gminy, bezpieczeństwo osób i ich mienia, nadzór nad drogami, mostami, placami gminnymi, policja polowa, kontrola handlu żywnością, służba zdrowia, nadzór nad osobami pracującym w gminie, opieka biednych, kontrola budownictwa na terenie gminy, dbanie o rozwój oświaty, rozstrzyganie sporów, licytacje nieruchomości na terenie gminy. Zwierzchność Gminna, zwana też niekiedy Magistratem, składała się z Naczelnika Gminy (burmistrza) i asesorów (innych członków Rady wybranych do pomocy burmistrzowi). W latach 1867-1918 było sześciu burmistrzów, a w latach 1919-1939 siedmiu.

Zasady funkcjonowania samorządu w takiej postaci na tym terenie Polski obowiązywały do 1933 roku i zostały na nowo określone w ustawie z dnia 23 marca 1933 roku o częściowej zmianie ustroju samorządu terytorialnego. Organem stanowiącym prawo lokalne i kontrolnym była Rada Miejska, a Zarząd Miejski organem zarządzającym i wykonawczym. Prawo wyboru przysługiwało każdemu obywatelowi, który ukończył 24 rok życia, mieszkał na terenie gminy co najmniej 1 rok (przepis ten nie dotyczył właścicieli nieruchomości, funkcjonariuszy państwowych, duchowieństwa, zawodowych wojskowych), nie był pozbawiony prawa wyboru do Sejmu, obywatelom honorowym miasta. Wybranym mógł być każdy obywatel, który ukończył 30 rok życia i miał prawo wybierania. Obradami Rady Miejskiej kierował burmistrz, który brał udział w głosowaniu o ile był wybranym jej członkiem. Do zadań Rady Miejskiej należało powołanie Zarządu Miejskiego i sprawowanie kontroli nad jego działalnością oraz stanowienie norm i zasad dotyczących zarządu sprawami gminy i jej gospodarki (dobrowolne podejmowanie zadań o charakterze publicznym, uchwalanie regulaminów, ustalanie ilości stanowisk służbowych oraz wynagrodzenia pracowników gminy, zarząd nieruchomościami, zakładanie przedsiębiorstw gminnych, poręczanie pożyczek fina, uchwalanie budżetu, ustalanie zasad zarządu majątkiem gminnym, uchwalanie podatków gminnych, podział miasta na dzielnice, nazwy ulic, wznoszenie pomników, ustalanie zasad przetargów publicznych, zmiana granic miasta). Na czele Zarządu Miejskiego stał burmistrz. Ponadto w jego skład wchodził wiceburmistrz oraz ławnicy (10% ustawowej liczby radnych i nie mogła być mniejsza niż 3). Zarząd Miejski działał kolegialnie w sprawach zastrzeżonych dla Rady Miejskiej, ustalaniu planu wydatków budżetu, uchwalaniu regulaminów, ustalaniu opłat, umarzaniu należności gminnych, oddawaniu nieruchomości miejskich w dzierżawę, ustalaniu sposobu wykonania uchwał Rady Miejskiej, rozpatrywaniu ofert przetargowych, decydowaniu o wszczęciu lub odstąpieniu od sporu sądowego, decydowaniu o wydatkach pozabudżetowych. W innych sprawach burmistrz działał samodzielnie, był przełożonym pracowników gminnych, sprawował nad nimi kontrolę oraz reprezentował miasto na zewnątrz.

Zachowane materiały w zespole archiwalnym Akta miasta Sanoka stanowią najważniejszą część informacji o podejmowanych decyzjach, zarządzaniu miastem, inwestycjach realizowanych na terenie miasta w okresie 1867-1939. Ich powstanie było konsekwencją zapisu w paragrafie 48 ustawy z 1866 roku, w której czytamy, że „uchwały Rady z każdego posiedzenia będą zapisywane w księgi uchwał. Zapis ten ma być stwierdzony podpisem Przewodniczącego, dwóch Radnych i pisarza. Każdemu członkowi Gminy wolno jest przeglądać tę księgę. Wykorzystanie tych protokołów do celów badawczych nad tym okresem dziejowym jest nieodzowne. W największym stopniu zostały wykorzystane podczas opracowywania dziejów miasta Sanoka pod redakcją Feliksa Kiryka w 1995 roku. O okresie II połowy XIX wieku pisali w tym opracowaniu Wojciech Sołtys i Alojzy Zielecki, a o okresie międzywojennym Wojciech Sołtys i Edward Zając. W późniejszym czasie materiały te były wykorzystywane już w mniejszym stopniu, głównie przy opracowywaniu zagadnień szczegółowych, a i priorytety badawcze lokalnych historyków zmieniły się. Ostatnio w poważniejszy sposób były wykorzystywane do wydawnictwa o dziejach samorządu sanockiego w latach 1867-1990, a opublikowane w numerze ósmym Zeszytów Archiwum Ziemi Sanockiej w 2008 roku, w którym o tym okresie pisali Marta Szramowiat (okres galicyjski) i Marek Drwięga (okres lat 1918-1939).

Prezentowane księgi uchwał, protokoły posiedzeń Rady Miejskiej i częściowo Zarządu Miejskiego pochodzą z lat 1867-1939. Zasadniczy zrąb dokumentacji wytworzonej przez władze miasta Sanoka i częściowo zachowany był przechowywany do 1955 roku w budynkach władz miejskich. Przed II wojną światową władze miasta przekazały w depozyt Muzeum Ziemi Sanockiej najstarsze dokumenty znajdujące się w archiwum miejskim, które w większości zostały zniszczone najprawdopodobniej w latach 1944-1945. Te, które ocalały znajdują się obecnie w Archiwum Państwowym w Przemyślu. Natomiast treść tych przywilejów jest znana głównie z opracowania Antoniego Borzemskiego z 1905 roku lub innych wydawnictw źródłowych. Po II wojnie światowej niewielkie ilości materiałów po władzach miasta Sanoka trafiły także do Muzeum Historycznego w Sanoku oraz do Archiwum Państwowego w Przemyślu. W 1955 roku przekazano pierwsze materiały do Powiatowego Archiwum Państwowego w Sanoku i dotyczyły głównie spraw z zakresu gospodarki komunalnej. Większe ilości materiałów do naszej placówki po administracji miejskiej zostały przekazane w latach 1960-1964. W II połowie lat sześćdziesiątych opracowaniem tego zespołu zajął się kierownik Powiatowego Archiwum Państwowego Edward Zając, który dokonał jego uporządkowania i opracował inwentarz archiwalny. Po likwidacji archiwów powiatowych w Sanoku pozostała jedynie ekspozytura Archiwum Państwowego w Rzeszowie i wobec trudności lokalowych część materiałów wchodzących w skład tego zespołu została przewieziona do magazynów archiwum w Przemyślu, gdzie była przechowywana w depozycie do 2020 roku. W 2013 roku jedną jednostkę – księgę uchwał Rady Miejskiej z lat 1876-1878 do zasobu archiwum państwowego przekazało Muzeum Historyczne w Sanoku. Obecny układ tego zespołu archiwalnego odpowiada w zasadzie temu układowi, który nadał mu E. Zając w pierwszym okresie porządkowania. Niewielkie zmiany w układzie zostały wprowadzone w latach osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych przez pracowników sanockiego archiwum. W 2004 roku ewidencję tego zespołu wprowadzono do baz elektronicznych, a w 2016 roku została ona opublikowana w formie elektronicznej. Obecnie jest dostępna na portalu www.szukajwarchiwach.gov.pl, który jest wspólny dla wszystkich archiwów państwowych w Polsce i gdzie udostępnia się ewidencję w formie elektronicznej oraz skany wykonanych dokumentów archiwalnych.

Opracował:

dr Stanisław Dobrowolski

Kierownik Archiwum Państwowego w Rzeszowie Oddział w Sanoku